Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыга Айсен Николаев бу дьыл ахсынньы ый 22 күнүгэр сылын ахсын СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) депутаттарыгар, бырабыыталыстыба чилиэннэригэр туһаайан инники сайдыы боппуруостарыгар этиитин оҥордо.
Ил Дархан Анал этиитигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2023 сыл түмүгүнэн бэйэтин социальнай-экономическай сайдыытын тэтиминэн Российскай Федерацияҕа бастыҥ көрдөрүүлээх эригийиэннэр ахсааннарыгар киирбитин бэлиэтээтэ. СӨ промышленнай бородууксуйа оҥоһуллан тахсар тэтиминэн РФ инники күөҥҥэ тахсыбыта. Оҥорон таһаарар валовай региональнай бородууксуйа 2,3 трлн солкуобайга тиийэн, үнүүтэ 3,5 % тэҥнэспит. Социальнай сайдыы боппуруостарыгар үрдүк кирбиилэри ылан, 2023 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ 69 улахан социальнай хайысхалаах тутуулар үлэҕэ ситиһиилээхтик киллэриллибиттэр уонна дьон олоҕун тупсарыы суотугар нэһилиэнньэ орто сааһа 74,5 сылга, нэһилиэнньэ ахсаана 1,0 мөл киһиэхэ тиэрдиллибитэ ыйылынна.
Ааһан эрэр 2023 сылга өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо РФ бары олохтоохторун кытта бииргэ, дойду көҥүл буоларын иһин ыытыллар суһал байыаннай эпэрээссийэҕэ актыыбынайдык кыттан дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүттэрин бэлиэтээтэ.
Ил Дархан туһаайыы этиитигэр СӨ экономикатын уонна социальнай эйгэтин бары салааларын 2023 сыл түмүгүнэн үлэлэрин көрдөрүүлэрэ уонна инники соруктара ыйылыннылар. Бу сыллааҕы Ил Дархан туһаайыы этиитигэр ордук чуолаан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Российскай Федерация илиҥҥи дойдулары кытта сайдыы суолун тобуларыгар уонна бөҕө экономическай сибээһи олохтууругар оруола улааппыта ыйылынна. Ону тэҥэ, Хотугу муустаах муоранан уу суолун сайыннарыыга Российскай Федерацияҕа анал бырагыраама үлэтин саҕалаан былааннаах үлэ-хамнас тэриллэрэ ыйылынна.
РФ Илин эҥэргэ сайдыытын инники күөнүгэр Саха сирэ быһаарар оруоллаах буолуутугар хааччыйыыга бу сылларга баараҕай промышленнай тутуулар — Новоленский ТЭС-550 МВт кыамталаах, Чульманнааҕы ТЭС-330 МВт кымталаах, Нерюнгринскэй ГРЭС-225 МВт кыамталаах икки блога; Тихоокеанскай тимир суол Эльга-Чумикан, Эльга чох баайдаах сирин туһаҕа таһаарыыга 2 обогатительнай фабрикалар тутуллан үлэҕэ киллэриллиэхтээхтэр уонна Өлүөнэ муостатын тутуута саҕаланыахтааҕа ыйылынна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктика оройуоннарын сайдыытыгар Кючиттээҕи хайаны байытар Кластер тэриллэн үлэлэһинэ улахан үтүө өрүттээх буолара ыйылынна. Ол курдук, бу Кластер тэриллэринэн Уус-Дьааҥы оройуонугар бастакы кыра кыамталаах атомнай станция тутуута саҕаламмыт, Үөһээ Мэҥкэчэтээҕи полиметаллическай сир баайдаах сири баһылааһын саҕаламмыт, «Прогноз» диэн үрүҥ көмүс баайдаах сири туһаҕа таһаарыыга үлэ таһаарыыга үлэ тэриллэн ыытылларын уонна Хотугу муора биэрэгэр турар Найбаттан Хаандыгаҕа диэри «Яна» федеральнай суол тутуута саҕаланан, салгыы Халыма федеральнай суолугар тахсан, Охотскай муора биэрэгэр диэри массыына суолун тобулуохтааҕа ыйылынна.
Ил Дархан анал этиитигэр дьон олоҕун, үлэлиир усулуобуйатын тупсарыы боппуруостарыгар, социальнай гаастааһын, хаарбах уонна сааххаламмыт туруктаах дьиэлэртэн нэһилиэнньэни көһөрүү уонна социальнай сайдыы суоллара ыйылыннылар.
Ааһан эрэр Үлэ сылын сүрүн түмүктэрэ бэлиэтэннилэр уонна үүнэр 2024 сылы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ил Дархан Оҕо-аймах сылынан биллэрэрин иһитиннэрдэ.
Үүнэр көлүөнэҕэ дойдуну таптыыр, аҕа көлүөнэ албан ааттаах суолларын салгыыр патриотическай тыыҥҥа иитиини ситиһиигэ үлэ-хамнас күүстээхтик тэриллэн ыытылларыгар соруктар туруорулуннулар.
Ил Дархан Анал этиитигэр улахан миэстэни тыа сирин уонна тыа хаһаайыстыбатын инники сайдыытын боппуруостара ыллылар. Ол курдук, 2023 сыл түмүгүнэн тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга урут хаһан да көрүллүбэтэх 15,8 млрд солк. үбүлээһин оҥоһуллубут. Ол түмүгэр 2023 сылга бурдугу үүннэрии 20,0%, оҕуруот аһын үүннэрии 17,0%, сымыыты оҥоруу — 10,0%, үүт валовай ыамын 2,5, оту бэлэмнээһини 20,0% 2022 сыллааҕар үрдүүрэ ситиһиллибит.
Кэлин 4 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар үбүлээһини угуу 4,3 млрд солкуобайтан 7,3 млрд диэри үрдээһинэ хааччыллыбыт. Үүнэр 2024 сылтан тыа сирин биир кэлим сайдыытын бырагырааматынан 48 тирэх буолар сэлиэнньэлэр өр сыллаах сайдыыларын олоххо киллэрэн тыа сирин сайдыытыгар холобур көрдөрүөхтээхтэр.
Маны тэҥэ, Ил Дархан Анал этиитигэр Арктика оройуоннарыгар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын Концепциятын оҥорон үлэлэтиини хааччыйыы соруга туруорулунна. Сүрүн сорук — тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэлэр сүрүн пуондаларын саҥардыыны ситиһии уонна холбооһун суотугар өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар сүрүн холдиннар (холбоһуктар) бородууксуйа 60,0% ылалларын ситиһиллиэхтээх.
Тыа хаһаайыстыбата оҥорон таһаарыытын улаатыннарыыга салааны техническэй өттүнэн модернизациялааһын уонна үлэ оҥорумтуотун үрдэтии суотугар ситиһии соруга турда. Холобурун ыллахха, билиҥҥи кэмҥэ Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката техническэй сайдыы суотугар сымыыты оҥорон таһаарыыны 120,0 мөлүйүөнтэн 162,0 мөлүйүөн устуука диэри үүннэрбит.
СӨ бюджетыгар үүнэр 2024 сылга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар тутууну ыытыыга уонна сүрүн пуондаларын саҥардыыга 960,0 мөл. солк. үбүлээһин көрүллүбүт. Ол иһигэр, 2024 сылга 9 улахан сүөһү иитэр комплекстар тутууларыгар 740,0 мөл солк. тутуу ыытыллан, 1100 төбө сүөһү саҥа технологиянан үлэлиир усулуобуйаҕа киириэхтээҕэ ыйылынна.
Олохтоох төрүт производствоны тыа сиригэр сайыннарыыга инвестицияны угуу таһынан, налоговай өйөбүлү олохтоон туран, сөптөөх энергетическэй уонна суол-иис инфраструктуратын хааччыйыы боппуруостарын быһаарыыга үлэ тэриллиэхтээх. Билиҥҥи кэмҥэ оннук инфраструктуралаах тыа оройуоннарыттан Горнай уонна Хаҥалас оройуоннара буолаллар. Үүнэр биэс сылга олохтоох производствоны сайыннарар тирэх территориялары 15 оройуоҥҥа тэрийэн үлэлэтэр сорук туруорарын иһитиннэрдэ. Ону таһынан, хаачыстыбалаах, ыраас, олохтоох бородууксуйанан уһуйааннары, оскуолалары, балыыһалары, социальнай тэрилтэлэри хааччыйыы суолларын тобулан, олоххо киллэрии туруорулунна.
Олохтоох табаары оҥорооччулар бородууксуйалара судаарыстыбаннай сакаастарга 25,0% кыра суох буолуутун, онтон муниципальнай сакаастарга 50,0% диэри буоларын хааччыйарга үлэни тэрийии соруга туруорулунна.
Николай Стручков