Улахан маҕаһыыҥҥа киирэр аан аттыгар уһун эргэ остуол турарыгар, сайыҥҥы-күһүҥҥү кэмҥэ чугас эргин олорор эмээхситтэр-оҕонньоттор даачаларыгар үүннэрэр оҕуруоттарын аһыттан ордорун аҕалан атыылыыр идэлээхтэр. Сарсыарда эрдэ элбэх буолаллар, эбиэт диэки аҕыйыыллар, онтон сыыйа бары да бүтэн тарҕаһаллар. Быыкаа биэнсийэлэригэр эбинээри муҥнанан эрдэхтэрэ ээ, оттон…

Үгүстэр үлэни кыайбат буолуохтарыгар диэри дьирээлэһэн тэрилтэлэригэр үлэлииллэр, тиһэҕэр тиийэн уурайдахтарына, аны харабыл, дьиэ сууйааччы, оҕо көрөөччү эҥин үлэтин көрдөнөллөр эбэтэр дьэ бу маннык ону-маны атыылаан харчылаһа сатыыллар. Үгүстэр үлэлиир, үөрэнэр оҕолоругар көмөлөһөн сиэн харайаллар, бэйэлэрин тустарын умнан, буор-босхо ньээҥкэҕэ кубулуйаллар. Баай омук сирдэрин биэнсийэлээхтэрин курдук үөрэ-көтө айанныыр, сынньанар, таптыыр дьыалаларынан дьарыктанар диэн бэрт аҕыйах баар буолар быһыылаах…

Дина бу оройуоҥҥа саҥардыы олохсуйда. Дьоно, эргэ дьиэлэрэ көтүрүүгэ түбэһэн, анал бырагыраамаҕа киирсэн, манна кыбартыыра ылбыттара. Бэйэлэрэ тыаҕа олорор улахан кыыстарыгар букатын көһөн хаалбыттара, онон саҥа дьиэҕэ икки хостоох  кыбартыыраларыгар Дина оҕотун кытта хаалбыта. Бэйэтин уопсайга хоһун куортамҥа биэрэн харчы оҥостор, оҕото үөрэххэ барарыгар мунньар, массыынатын кирэдьиитин төлүүр.

Эбиэккэ сибиэһэй салаат оҥостоору, оҕурсу, укуруоп ылынаары, үлэтиттэн кэлэн иһэн,  массыынатын маҕаһыын таһыгар тохтотто. Хата даачалаахтар тарҕаһа иликтэр эбит, хас да атыылааччы көстөр. Кэлэн өҥөҥнөөн көрө түһэн баран, биир эмээхсинтэн атыылаһарга быһаарынна. Харчытын ууммутунан, наһаа билэр улахан күөх таастаах биһилэхтээх илиини көрөн,  дөйө таалан ылла. Чарчыстыбыт сирэйдээх, мара таҥастаах-саптаах эмээхсини атыҥырыы одуулаата:

Майя Матвеевна? — диэн саҥа аллайбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Эмээхсин сүр үлүгэр түргэнник харчыны куоптатын  сиэбигэр аста, ордубут оҕуруотун аһын салҕалас илиитинэн хомуйан эргэ танас суумкаҕа хаалаан барда.

Дина, тугу да саҥарбакка, тэйэ хаамта. Массыынатыгар тиийэн эрэ баран эргиллэн көрдө. Эмээхсин остуолтан номнуо ырааппыт, түҥ-таҥ онно-манна үктээн, ол дьиэлэр муннуктарыгар тиийэн эрэр эбит.
Дина дьиэтигэр киирэн, аһын астыы сылдьан, барыны-бары санаан кэллэ, эмиэ да абатыйда, эмиэ да долгуйа айманна…

Эн биһиги уолбутугар, биһиэхэ тэҥэ суоххун, өйдөө! Харчыга, кыбартыыраҕа эрэ ымсыыран, биһиги акаары уолбутун төбөтүн иирдибитиҥ биллэр. Кытай ырыынагыттан ылыллыбыт таҥастаах-саптаах биһиги дьиэбит боруогун атыллыы да турбутуҥ баар ээ…

Дина, таптыыр уолун дьиэтигэр аан-бастаан үктэммит, олох манныгы эрэ истиэм, көрүөм диэбэтэх оччотооҕу уон аҕыстаах кыысчаан, бу сүлүһүннээх тыллартан уолуйан-соһуйан, барбах сири-буору эрэ кымыстыы, саҥата суох олорорго тиийбитэ. Килэйбит-халайбыт саала хоско иккиэйэхтэрэ, Айтал аҕатын Карл Семеновиһы  кытта куукуна балконугар табахтыы тахсыбыттара. Муода сурунаалыттан түспүттүү мааны таҥастаах, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук эдэр-кэрэ бэйэлээх Айтал ийэтэ Майя Матвеевна солотуулаах, иэҕиилээх намчы устуулга тиэрэ түһэн олорон, киһи хараҕар тута быраҕыллар сүүнэ улахан күөх таастаах биһилэхтээх нарын тарбаҕынан остуол уһугар бүк түспүт Динаны супту ыйа-ыйа,  өссө да үгүһү эппитэ-тыыммыта: төһө да таптас, бэйэҥ тэҥнээххэр кэргэн тахсыахтааххын, үрдүк үөрэххин өссө бүтэриэҥ да биллибэт ээ, номнуо баай уолаттар тэллэхтэрин сылыта сылдьан, урукку сэбиэскэй кэм буолбатах билигин, үрдүк өһүөлээхтэр уонна быстар дьадаҥылар диэн аны бааллар, кыахтаах эрэ дьон оҕолоро үрдүк үөрэҕи аны ылыахтаахтар, баҕа-баҕатыгар, чоху-чохутугар, дэриэбинэҕэр баран бэйэҥ тэҥнээххин булан ыал буол ээ, билиҥҥиттэн буор-босхо баайга, куорат кыбартыыратыгар баҕарбакка, оннук эрэ сыаллаах баай акаарылар төбөлөрүн ньыламан маҥан дьүһүҥҥүнэн, эдэр эккинэн-сииҥҥинэн ымсыырдан-көөчүктээн эргиппэккэ… Дина, маны барытын истэ сатаан баран, ойон туран, бу дьиэттэн куотан тахсарга эрэ тиийбитэ. Кирдээх помуойа уутун үрдүгэр куппуттарыныы санаммыта, уопсайыгар тиийэн, тута душка ыстаммыта. Ол туран дэлби ытаабыта, син арыый кэҥээбит курдук санаммыта.

Хоһугар киирэн суорҕаҥҥа сууланан сытынан кэбиспитэ, төлүппүөнүн араарбыта. Айталлыын ааттаах-суоллаах түүҥҥү кулуупка билсибиттэрэ. Дина бииргэ үөрэнэр кыыһа төрөөбүт күнүн онно бэлиэтээри ыҥырбытыгар тиийбитэ, харчыта да суох уонна атын иитиилээх буолан итинник сирдэри мэлдьи тумна хаамара эбээт… Кыыстарын эҕэрдэлээн, аһыы-сии түһэн баран үҥкүүлүүр сиргэ тахсыбыттара, толору ыччат этэ. Онтон бытаан муусука тыаһаабытыгар, биир мааны таҥастаах уол Динаны үөр кыргыттар ортолоруттан чопчу булан ылан, үҥкүүгэ ыҥырбыта. Онтон киэһэ хойут уопсайыгар массыынан атаарбыта. Ол Айтал этэ. Хас да ый билсэн, доҕордоһон баран, дьэ бу Динаны дьиэтигэр ыҥырбыта, дьонун кытта билиһиннэрээри, инникилэрин торумнаары.

Аспирантураҕа үөрэнэр, ону таһынан үлэлиир, номнуо боччумурбут-өйдөммүт,  холку судургу майгылаах бу уолу Дина тута сөбүлээбитэ, ыкса билсэн баран, бэл, таптаата быһыылаах. Аны маннык уол аҕыйах. Үгүстэр кыыһы туһана охсон баран быраҕан, атын саҥа кыыһы билсэр эрэ толкуйдаахтар. Туох да инникини ырыҥалаан өйдүүр, олоҕу тэринии туһунан саныыр аҕыйах. Оччолорго Дина учуутал төрөппүттэрэ тыаҕа олороллоро, үлэлииллэрэ. Аҕата, куорат уола, урут тыа кыыһын таптаан, үөрэҕин бүтэрээт, иккиэн онно үлэҕэ ананан олохсуйбуттар, икки оҕоломмуттар. Дина эдьиийэ Дора оччолорго эмиэ устудьуоҥка этэ, үөрэҕин бүтэрээри сылдьара, дьүөгэлэрин кытта кыбартыыра куортамнаан олороллоро. Саҥа үөрэххэ киирбит балтын кэлэ-бара көрөрө-истэрэ, хонтуруоллаһара, харайара. Уолламмытын билэн, сөбүлээбэтэҕин биллэрбитэ:»Үөрэхпит оттон?»- диэбитэ. Дина үөрэҕэр кыһанара, бүтэрэн өссө салгыы үрдэттэр, учуонай буолар баҕалааҕа. Ону сүрэх ыйыппат буоллаҕа, саҥа үөрэх-билии боруогар үктэнээт, номнуо умайар таптал иэйиитигэр куустаран, дьэ бу үөйбэтэҕэр-ахтыбатаҕар түбэһэн эрдэҕэ… Дина эмиэ ытамньыйбыта. Айтал кыахтаах ыал оҕото  буолара бастакыттан да биллэрэ ээ, таҥаһыттан-сабыттан, тутта-хапта сылдьарыттан, бэйэтэ массыыналааҕыттан… Ол эрээри итинник баай ыаллар буолуо диэн Дина өйүгэр да оҕустарбат этэ. Кыбартыыралара эчи киэҥин, оҥоһуута сиэдэрэйин, баайа-мала элбэҕин! Остуолга уурбут эгэлгэ астарын, фрукталарын үксүн Дина ааттарын да билбэт, сороҕун хартыынаҕа эрэ көрдө ини… Тэриэлкэ икки өттүгэр элбэх баҕайы биилкэ, быһах, луоска уурбуттарыттан, Дина соһуйан эрэ хаалбыта. Ити үлүгэринэн тугу-тугу уонна хайдах ылан сиэхтээҕэ буолла? Остуолга оччо элбэх ас да суох курдук ээ… Биирдии да эбитэ буоллар, биилкэнэн анньан ылары, луосканан баһан сиири эрэ билэр, быһаҕынан тугу быһыахтааҕын тобулбата. Аны таҥастара маанытын, дьиэҕэ мэлдьи итинник таҥна сылдьаллара дуу, эбэтэр Дина кэлэрин көрсөөрү итинник киэргэммиттэрэ дуу? Майя Матвеевна киэргэлэ-симэҕэ үгүһүн кыыс сөҕөн эрэ кэбиспитэ, барыта күндү таастаах кыһыл көмүс быһыылаах, ити ыйар тарбаҕар кэппит биһилэҕин күөх тааһа эчи улаханын… Дина төрөппүттэрэ, доҕотторо, биир эргимтэҕэ алтыһар бары кэриэтэ дьоно бары боростуой, судургу олохтоохтор-дьаһахтаахтар. Фирменнай маҕаһыынтан атыылаһан таҥнар-симэнэр диэн аҕыйах, билбиттэрэ эрэ чэпчэки сыаналаах Кытай ырыынага. Астарын эмиэ саамай чэпчэки оптовайтан ылыналлар, боростуой күннээҕи да аска харчылара тиийдэҕинэ махтал. Хата бэйэтэ истипиэндьийэлээх, дьоно сотору-сотору ас, харчы ыытар буоланнар уонна эдьиийинээн баар харчыларын холбоон, толкуйдаан,  биир сүбэнэн ону-маны ылынар буолан, Дина өссө биир саамай мааны, кыахтаах  устудьуоҥка эбээт… Айтал дьиэтигэр барсарыгар боростуой хара былаачыйаҕа бэйэтэ күрүчүөгүнэн уустаан-ураннаан баайбыт үрүҥ саҕатын кэппитэ, түүппүлэтин, кырдьык, Кытай ырыынагыттан саҥардыы ылыммыта. Санаатыгар, сүрдээх бэйэтигэр барсар, ис-киирбэх таҥастаах, боччум көстүүлээх курдуга. Баай-мааны дьахтартан маннык үлүгэрдээхтик сирэй-харах анньыллыам, үөҕүллүөм диэн өйүгэр суоҕа. Буолаары буолан,  таптыыр уолун төрөппүт ийэтиттэн… Дина эмиэ ытамньыйбыта. Саатар, таптал уотугар өйө сүтэ туймааран, тапталлааҕын кытта хоонньоһо охсубута, арааһа, номнуо ыарахан буолла быһыылаах… Итинник бэйэлээх бэрдимсийбит, чымаан сыһыаннаах ыалга кийиит буолан киирэрэ хайа да өттүттэн табыллыбат буоллаҕа…

Дьэ салгыы хайдах буолар, дьоно барахсаттар биллэхтэринэ, төһө эрэ соһуйаллар-хомойоллор?…

… Дина дириҥник өрө тыынна. Чаһытын көрөн ылаат, тиэтэйэ-саарайа аһаата. Ыар санааларга баттатан билбэккэ да хаалбыт эбит, эбиэтин чааһа бүтэн эрэрин. Оҕото үөрэҕэр, киэһэ биирдэ дьиэтигэр кэлиэҕэ. Аҕыйах хонугунан омук сиригэр үөрэнэ бараары сылдьар, бүтэһик эксээмэннэрин туттарар, докумуон сырсар. Үкчү аҕатын Айтал курдук боччумнаах, үөрэххэ-билиигэ сүрдээх баҕалаах киһи кыра Айтал.

Дьылҕа-хаан оҥоһуутунан дуу, мөкү санаалаах  дьон мэһэйдэһиитинэн дуу  уон аҕыс сааһыгар соҕотох ийэ буолан хаалбыт Дина, төрөппүттэрэ, эдьиийэ көмөлөһөн-өйөөн, оҕотун этэҥҥэ улаатыннарда. Оччолорго Айталы кытта көрсөртөн соһуччу мас-таас курдук аккаастанан, иһигэр киниттэн оҕолооҕун да киниэхэ эппэккэ-биллэрбэккэ, кэтэхтэн үөрэххэ көһөн, дойдутугар тахсан хаалбыта. Онтон оҕото кыратыгар, куоракка аҕатын эдьиийиттэн хаалбыт эргэ мас дьиэҕэ биэнсийэҕэ тахсыбыт дьонун кытта көһөн кэлэн олохсуйбуттара. Ийэтэ кыра Айталы көрөрө, аҕата чугас ыскылаакка харабылынан үлэлиирэ. Дина үөрэҕин бүтэрэн үлэҕэ киирбитэ. Тыаҕа баар дьиэлэрин кэнники атыылаан, ол харчытынан уопсайга хос ылбыттара. Дина оҕотун кытта онно олорбуттара, төрөппүттэригэр өрөбүллэргэ баран хоноллоро, сынньаналлара. Эдьиийэ Дора куораттан чугас улуус киинигэр олохсуйбута, кэргэн тахсан оҕо-уруу тэниттэ. Кэнники төрөппүттэрэ сааһыран, куорат олоҕун тулуйбаппыт диэн аны киниэхэ көһөн таҕыстылар, биир олбуорга туспа дьоҕус дьиэҕэ олороллор.

Бу сыллар тухары Дина тапталлааҕын биирдэ да көрсүбэтэ, көрсө да сатаабатаҕа. Бадаҕа, куоракка суох. Баара буоллар биирдэ эмэ түбэһэн көрсө да түһүөхтэрэ эбитэ буолуо… Онтон дьэ ити бүгүҥҥү соһуччу күүтүллүбэтэх көрсүһүү Дина үүт-тураан олоҕун дэлби аймаан кэбистэ. Туохтан мааны бэйэлээх куорат даамата итинник олоххо тиийдэ буолла? Хайаан да өссө булан көрсөн ыйыталаспыт киһи… Уонна оттон хайа муҥун кистиэҕэй, сотору ыраах айанныыр, дойдутуттан тэйэр  Айталга аҕалааҕын, өссө эбэлээҕин-эһэлээҕин этиэн наада эбит, бу санаатаҕына. Сатанар буоллаҕына, өссө  билиһиннэриэххэ-көрүһүннэриэххэ… Дьэ итинник кистэлэҥ ис санаалаах Дина хас да күн ыаллыы турар маҕаһыын таһын кэлэ-бара кэтээтэ да эмээхсини булан көрбөтө. Аны Айтала айанныыра чугаһаан, соло  суох буолан хаалла. Оҕотун атаарарга кыра остуол тардаары, ас атыылаһаары биирдэ маҕаһыыҥҥа таарыйда. Ааҥҥа ыы-муннунан били көрдүүр киһитигэр кэтиллэ сыста. Эмээхсин киэр хайыһан туора хааман истэҕинэ, илиититтэн харбаата:
Майя Матвеевна, дорообо!

Туппут илиитин садьыйан, эмээхсин тахса ойдо. Дина кэнниттэн эккирэтэн таҕыста, ыксаан кэнниттэн хаһыытаата:
Чэ, миигин көрүөххүн-көрсүөххүн баҕарбатаргын, саатар, сиэннээххин интэриэһиргээбэккин дуо?

Балайда ыраатан эрэр эмээхсин, соһуйбутун омунугар, хорус гына тохтоото. Аргыый эргиллэн, чугаһаан иһэр Динаны уулааҕынан-хаардааҕынан тобулу көрдө:
Кы-кырдьык этэҕин дуо? Дина… — диэн кэһиэҕирбит куолаһынан хардьыгынаата. Дина сүрэҕэ «аһый»гынна:
Кырдьык… — сиэбиттэн төлүппүөнүн хостоон, оҕотун хаартыскатын булан арыйда, эмээхсиҥҥэ уунна. Наһаа дьоһуннаахтык, санаарҕабыллаахтык арылыччы көрбүт уолчаан хаартыскатын көрөн, эмээхсин долгуйан сүрэҕин хам тутунна, мыччыстаҕас иэдэстэринэн хараҕын уута сүүрдэ:
Оҕом, Айталым, үкчү дии… Ооо…

Дина ытыы турар эмээхсини сымнаҕастык илиититтэн ылан, чугас баар ыскамыайкаҕа илтэ. Сэргэстэһэ олорон, кылгастык быһыта-орута оҕотун, бэйэтин туһунан кэпсээтэ уонна эмээхсиҥҥэ эргиллэн:
Оттон эһиги? Айтал?

Майя Матвеевна умса көрдө. Чочумча саҥата суох олорбохтоото. Онтон «чэ, синим биир»диэбиттии, тохтоло суох кэпсээн барда:
Дьэ, Дина, бастаан, бырастыы гынаргар көрдөһүүм… Оччотооҕу бардам-балысхан тылларым иһин, эн эдэр олоххун үрэйбитим иһин… Чэ, ол диэн… Саамай сүрүн бу олоххо айыым-харам — бэйэлээх бэйэм оҕом олоҕун алдьаппытым, онтон сылтаан, бэйэм маннык мөкү олоххо тиийбитим буоллаҕа… Аны кэлэн кэмсинэн да, буолбут төннүбэт… Дьиҥэр, мин бэйэм да бэрт дьадаҥы элбэх оҕолоох ыалга, түҥкэтэх тыаҕа  төрөөбүтүм эбээт, устудьуоннуу сылдьан, кыахтаах куорат ыалларыгар, оҕуруктаах өйбүн туһанан, кийиит буолан киирбитим. Төрөппүттэрэ улахан тойоттор этэ, хас да дьиэлээхтэрэ, массыыналаахтара, даачалаахтара. Кэргэним дьоно суох буолбуттарыгар, бары баай-дуол биһиэхэ тиксибитэ, ону сатаан аттаран туһанан, өссө оннооҕор ордук баай ыал буолбуппут. Оҕобор инникитин эмиэ оннук, оннооҕор ордук олоҕу ыралыырым, урукку дьадаҥыбын умнан, улахамсыйан, көннөрү боростуой дьону тэҥнээбэт буолбутум. Номнуо үлэһит, аспирант уолум Айтал уопсайтан тыа кыыһын, устудьуоҥканы батыһыннаран кэлбитигэр, олох санаам алдьаммыта. Хайа да сатабылынан эһигини араарарга туруммутум. Хата эн бэйэҥ сүтэн хаалан, дьэ табылынным диэбитим. Хантан? Уолум онно олох ыһыктынан кэбиспитэ, эйигин суохтаан, аҥаара эрэ хаалбыт курдуга. Мин онно оҕобун «эмтиэх»киһи курдук сананан, эйиэхэ эппит били тылларбын аны киниэхэ эппитим-тыыммытым. Уолум онуоха өлөрдүү кыыһыран-абаран:»Эн баар эбиккин мин олохпун алдьаппыт, тапталбын үргүппүт, дьолбун тохпут, аны оҕолоохпун диэмээр,»- диэн, дьиэтиттэн букатыннаахтык тахсан барбыта. Тас омук дойдутугар баран олохсуйбута ыраатта. Сибээстэспэт, билсибэт. Туора дьонтон баар, үлэлиир сураҕын эрэ истэбин. Оттон мин өр сыл бииргэ олорбут кэргэним, кырдьар сааһыгар эдэргэ-кэрэҕэ иирэн, миигин турар бэйэбин дьиэтиттэн үүрэн таһаарбыта, бу оройуоҥҥа биир хостоох кыбартыыраҕа тиксибиппэр уонна эргэ даачабын хаалларбытыгар, арай онтон үүрбэтэҕэр таҥараҕа махтал… Биэнсийэм туохха да тиийбэт, ол иһин бу кыбыста-кыбыста,  кыратык оҕуруот аһа атыылаан эбинэбин, ол иннинэ киэргэллэрбин барытын кэриэтэ атыылаабытым, онон аһаан-таҥнан олорбутум. Олоҕум хараҥа, ыарахан, соҕотохсуйабын, маннык олоруох кэриэтэ, аны кэлэн диэн араас санаа киирэн ылар эбээт… Бу бүгүн сиэннээхпин билэн, хайдах курдук дьолломмуппун , тулам сырдаабытын билэриҥ буоллар, Дина…

Дина өрө уһуутаан кэбистэ, хараҕын уутун сотунна:
Дьэ буолар да эбит… Майя Матвеевна, мин эйиэхэ хом санаам суох. Оҕолооххун, сиэннээххин, турар соҕотох буолбатаххын. Айтал, төһө да хомойдор, син ийэлээҕин-аҕалааҕын хаһан эрэ өйдөөн-санаан тиийэн  кэлиэ, биллиэ буоллаҕа, санааҕын олох түһэримэ, инникигэ эрэн. Сиэҥҥин билсиһиннэриэм. Сарсын бу аадырыска киэһэ алта чааска тиийээр хайаан да, бэйэҥ аадырыскын, төлүппүөҥҥүн суруй манна…

Илдьит «Сахалыы сайаҕас кэпсээннэр»

Читайте дальше